Характерини ўзида акс эттирган паралингвистика
Паралингвистика (юнонча пра - "ҳақида") - тилшуносликнинг оғзаки бўлмаган (лингвистик бўлмаган) бўлими бўлиб, оғзаки маълумотлар билан биргаликда нутқ хабарининг бир қисми сифатида семантик маълумотни, шунингдек, бундай воситаларнинг умумийлигини билдиради.
Паралингвистик воситалар тил тизимига кирмайди ва нутқ бирликлари эмас, аммо у ёки бу даражада улар ҳар бир нутқ бирлигида, ҳамроҳлик нутқида ифодаланади.
Паралингвистик воситаларнинг уч тури мавжуд бўлиб, фонация – бу нутқ темпи, тембри, ҳажми, пауза тўлдирувчилари (масалан, уҳ, мм), нутқ оҳанги, товушлар артикуляциясининг диалектал, ижтимоий ёки идиолектал хусусиятларини ўз ичига олади. Кинетик – бу сўзловчининг имо-ишоралари, туриши, юз ифодаларини ўз ичига олса, график – бу қўл ёзуви хусусиятлари, ҳарфларга график қўшимчалар, ҳарф ўрнини босувчилар тушинилади.
Шу ўринда машҳур кино актиёр Джим Керри ўз фильмларида паралингвистик воситанинг у ёки бу тимсолини танлаши лингвистик воситалардан фарқли ўлароқ, олдиндан айтиб бўлмайди. Шундай қилиб, Джим Керри фильмлари орқали интонацион дизайни берилган ва шунинг учун уни лингвистик восита деб ҳисоблаш керак, унинг тембр ранги олдиндан маълум эмас ва паралингвистик воситадир.
Бошқа нуқтаи назарга кўра, паралингвистик воситаларни аниқлаш мезони уларнинг ўзбошимчаликлари эмас, балки улар нутқда амалга ошириш учун зарур бўлса ҳам, маълум бир тилнинг фонологик қарама-қаршиликлари тизимига кирмаслигидир.
Паралингвистик воситалар гапнинг оғзаки компонентига нисбатан бир қанча функцияларни бажариши мумкин.
Қўшимча маълумотларни киритиш яъни қарама-қарши оғзаки маълумотлар, масалан, салбий муносабат маъносини ўз ичига олган фонацион хусусиятларга эга ижобий баҳони ўз ичига олган матнни талаффуз қилишда. Оғзаки элементни алмаштириш яъни бунда салбий имо-ишорани ишлатиш орқали амалга оширилади.
Паралингвистик воситалар сўзловчи (ёки ёзувчи) ҳақида маълумот манбаи бўлиб хизмат қилиши мумкин, чунки улар кўпинча унинг ижтимоий, ёш хусусиятларини, характерини акс эттиради, шунингдек, этнолингвистик компонентни ўз ичига олади.
Рустам НУРМАТОВ
Мустақил журналист
